Dziś setna rocznica wybuchu Powstania Wielkopolskiego
Dokładnie 100 lat temu wybuchło Powstanie Wielkopolskie. Już pierwszego dnia działań, pleszewianie walczyli w Poznaniu. Przez kolejne miesiące powstańcy z Pleszewa toczyli walki w wielu miejscowościach regionu. Zapraszamy do obejrzenia galerii.
Rynek w Pleszewie 6 stycznia 1919 r., Święto Trzech Króli.
Uroczystość oficjalnego przejęcia władzy przez pleszewską Radę Ludową, połączone z zawieszeniem na ratuszu (wejście główne wówczas od strony południowej) polskiego godła narodowego. Pleszewskim powstańcom wręczono sztandar z napisem: Pleszewski Pułk Strzelców oraz przyjęto przysięgę od nowych ochotników. W trakcie uroczystości odśpiewane zostały: Mazurek Dąbrowskiego oraz Rota, a okolicznościowe przemówienie wygłosił Przewodniczący Rady Ludowej, ks. Kazimierz Niesiołowski. Manifestacje i patriotyczne msze święte odbywały się również w innych miejscowościach powiatu. Trzy dni wcześniej, 3 stycznia, na posiedzeniu Rady Ludowej wybrano polskie władze: burmistrza Stefana Karczewskiego, starostę Artura Szenica i ppor. Ludwika Bociańskiego jako komendanta wojskowego.
Powstańcy pleszewscy – podkuwanie konia w pobliżu frontu.
Pleszew wyzwolony został bez walki. Stało się to dzięki podstępowi Ludwika Bociańskiego, który zwolnił z przysięgi zrewoltowanych żołnierzy niemieckich garnizonu pleszewskiego i udzielił im bezterminowego urlopu. Od listopada 1918 r. pleszewianie aktywnie włączyli się w przygotowania do walki o niepodległość. W czasie poufnego spotkania z konspiratorami poznańskimi – 15 grudnia 1918 r., Ludwik Bociański zobowiązał się do udzielenia pomocy w chwili wybuchu powstania. Umówiony sygnał dotarł telefonicznie do Pleszewa 27 grudnia 1918 roku, krótko po wybuchu walk w Poznaniu. Kilka godzin później kompania z Pleszewa pod dowództwem sierż. Antoniego Kozłowicza, ruszyła na pomoc walczącej stolicy Wielkopolski. Jako ochotnicy dołączyli do niej Feliks Pamin i Michał Ciążyński. Pleszewianie wzięli udział w zabezpieczeniu Dworca Głównego i w blokadzie Kaponiery. Oddział pleszewski był pierwszym, który wsparł zbrojnie Poznań. W następnych tygodniach Pleszewianie walczyli na froncie południowym m.in. pod Ligotą, Kobylą Górą, Miejska Górką, Rawiczem i Zdunami.
Front pod Krotoszynem, marzec lub kwiecień 1919 r. , sztab I batalionu (pleszewskiego) 8 Pułku Strzelców Wielkopolskich. Od lewej stoją: ppor. Sylwester Ertel, ppor. Alojzy Bąk, ppor. Ludwik Bociański (dowódca), ppor. Franciszek? Białecki, Jan Kazimierz? Paszotta? – Panieński.
Urodzony w Pleszewie Ludwik Bociański to postać, która szczególnie zapisała się w historii Powstania Wielkopolskiego i w dziejach Polski. Po powrocie do Pleszewa w 1918 roku organizował i kierował strukturami militarnymi na terenie miasta i powiatu. Brał udział w wojnie polsko – bolszewickiej. Po odzyskaniu niepodległości pozostał w wojsku, na przestrzeni lat 20/30 dowodził kilkoma formacjami w armii polskiej, stał na czele wywiadu wojskowego II RP, był komendantem Szkoły Podchorążych Piechoty w Komorowie. Dosłużył się stopnia pułkownika. Po przejściu do służby cywilnej w 1935 roku, piastował funkcję wojewody wileńskiego, a później poznańskiego. W roku 1939 objął stanowisko Naczelnego Kwatermistrza Rządu. Po wojnie przebywał na emigracji w Wielkiej Brytanii. Zmarł w 1970 roku w Londynie. Sprowadzone w 2009 roku prochy pułkownika spoczywają w mogile powstańczej na cmentarzu przy ulicy Kaliskiej w Pleszewie.
Posiłek w gronie powstaniowych oficerów. Pierwsza osoba od lewej to oficer sztabu 8 Pułku Strzelców Wielkopolskich – nazwisko nieznane (na patkach wyraźna „8”). Czwarty od lewej – por. Ludwik Bociański, obok dowódca 3 Dywizji gen. ppor. Wincenty Odyniec, za nim dowódca brygady płk. Adolf Jan Kuczewski.
W okresie Powstania Wielkopolskiego jego kadrę oficerską i podoficerską stanowili Polacy, którzy swoje szlify zdobywali w armii niemieckiej. Zgodnie z polityką niemiecką Polacy postrzegani jako potencjalne zagrożenie, swoją karierę wojskową kończyli na stopniu porucznika – kapitana, co wykluczało dowodzenie dużymi jednostkami czy odcinkami frontu. Niemiecki system szkolenia wojskowego, doświadczenie frontowe zdobywane przez Wielkopolan oraz ich determinacja i patriotyzm spowodowały, że dowodzący w powstaniu sierżanci i porucznicy (pierwszym dowódcą Powstania Wielkopolskiego był kapitan Stanisław Taczak) wywalczyli wolność. Weryfikacją stopni uzyskanych w obcych armiach zajmowały się, w wolnej Polsce, powołane w tym celu komisje.
Obecny Plac Powstańców , dawniej Nowy Rynek – 3 maja 1919 roku. Wiec mieszkańców miasta z udziałem Straży Ludowej.
Oddziały Straży Ludowej powoływane były od grudnia 1918 r. w całej Wielkopolsce, także w Pleszewie. Służyły one utrzymaniu porządku i bezpieczeństwa na terenie dzielnicy w czasie walk powstańczych, a w powiecie pleszewskim jednostki te strzegły również linii Prosny. Ich członkowie rekrutowani byli spośród organizacji paramilitarnych, starszych rocznikiem byłych żołnierzy oraz młodych mężczyzn nie objętych mobilizacją. Za zorganizowanie Straży na terenie powiatu pleszewskiego odpowiedzialny był Władysław Zboralski, a 24 kwietnia 1919 r. stanowisko komendanta objął Ignacy Bereszyński. 27 kwietnia w Pleszewie odbyła się uroczysta przysięga oddziałów Straży Ludowej. Złożyło ją prawie 3000 osób. W maju 1919 roku SL została przekształcona w Wojska Obrony Krajowej. 1 lipca 1919 roku większość obowiązków tej formacji przejęła utworzona wówczas policja, a posterunki nad Prosną włączone zostały w struktury wojskowe.
Najprawdopodobniej dworzec kolejowy w Krotoszynie. Powitanie, przez pleszewski 1 Batalion 8 Pułku Strzelców Wielkopolskich dowodzony przez ppor. Ludwika Bociańskiego, przybywających z Francji oddziałów armii generała Józefa Hallera.
Według danych z lutego 1919 roku pleszewski batalion liczył około 800 żołnierzy w sześciu kompaniach. Swój ostatni bój Powstania Wielkopolskiego stoczył nocą 20 kwietnia 1919 roku w Chachalni k. Zdun. IV kompania pod dowództwem ppor. Alojzego Bąka stoczyła potyczkę zadając atakującym Niemcom ciężkie straty i zmuszając ich do ucieczki.
Po scaleniu Armii Wielkopolskiej z Wojskiem Polskim ochotnicy z Pleszewa, już jako I batalion 62 Pułku Piechoty Wielkopolskiej zajmowali Bydgoszcz, w 1920 roku walczyli w wojnie polsko -bolszewickiej oraz w wojnie obronnej w 1939 r.
Listopad 1918 roku. Miejscowość Bogusław położona w strategicznym miejscu – przy Prośnie oddzielającej zabór pruski od rosyjskiego. Na zdjęciu prawdopodobnie 2 kompania pleszewska pod dowództwem sierż. (a od lutego 1919 ppor.) Antoniego Kozłowicza.
Antoni Kozłowicz to, obok ppor. Ludwika Bociańskiego oraz ppor. Feliksa Pamina, czołowy organizator i dowódca oddziałów powstańczych w Pleszewie. Cechowała go, opisywana we wspomnieniach kolegów, wielka odwaga. Po zakończeniu działań w Wielkopolsce walczył w III Powstaniu Śląskim, gdzie odniósł ciężkie rany powodujące trwałe inwalidztwo. W stan spoczynku odszedł na własną prośbę w 1929 roku, pracując przedtem na stanowisku kierownika kancelarii Wojskowej Komendy Uzupełnień Warszawa Miasto II. Wielokrotnie odznaczany. Zmarł bezpotomnie w 1940 roku. Pochowany w Alei Zasłużonych na warszawskich Powązkach.
Rok 1919, grupa żołnierzy pleszewskiego batalionu – już w mundurach Armii Wielkopolskiej.
W pierwszej fazie Powstania Wielkopolskiego walczący umundurowani byli w sorty armii pruskiej, zastępując niemieckie oznaczenia kokardami i opaskami w barwach biało – czerwonych. W styczniu 1919 roku rozpoczęto organizację regularnej Armii Wielkopolskiej. Rozkazem z dnia 7 stycznia 1919 roku wydzielono siedem okręgów wojskowych, a Pleszew przyporządkowano do okręgu VI wraz ze Śremem, Jarocinem, Gostyniem, Rawiczem, Krotoszynem, Koźminem. Rozkazem z 8 stycznia nakazano m.in. umieszczenie na czapkach orzełka srebrnego o wymiarach 3,5 cm x 3,5 cm oraz biało – czerwonej kokardy, a na kołnierzach bluz mundurowych i płaszczy pionowych pasków w barwach narodowych. Z czasem wprowadzano także charakterystyczne wysokie rogatywki – jak u żołnierzy na zdjęciu.
Przełom 1919/1920 roku – praca sztabowa. Prawdopodobnie po przekształceniu w 62 Pułk Piechoty Wielkopolskiej.
62 Pułk Piechoty Wielkopolskiej – taki numer otrzymał 8 Pułk Strzelców Wielkopolskich, z batalionem pleszewskim w składzie, po włączeniu Armii Wielkopolskiej w struktury Wojska Polskiego w styczniu 1920 roku. Pierwszy z prawej to pleszewski powstaniec Zygfryd Metelski, z wykształcenia kupiec. Po wybuchu Powstania ochotniczo wstąpił do pleszewskiego batalionu i walczył na froncie południowym, awansowany do stopnia plutonowego. Od lipca 1919 pracował jako kancelista 62 p.p. W marcu 1921 został uznany za inwalidę wojennego i zwolniony z wojska. Zmarł w 1958 roku w Pleszewie.
Ulica Kościelna, plebania. 1928 rok – odsłonięcie tablicy upamiętniającej pierwsze zebranie Tajnego Komitetu Obywatelskiego w październiku 1918.
Inicjatorem i przewodniczącym Tajnego Komitetu Obywatelskiego był proboszcz fary, ks. Kazimierz Niesiołowski. Zadaniem dziewięcioosobowego Komitetu było przygotowanie Pleszewa do powstania i przejęcia władzy przez Polaków. Po utworzeniu w dniu 14 listopada Rady Ludowej, która to w sposób jawny miała zająć się polonizacją miasta, wszyscy członkowie Komitetu weszli w jej skład, a funkcję przewodniczącego objął ks. Niesiołowski. Utworzono szereg komisji zajmujących się poszczególnymi aspektami zarządzania miastem.
Członkowie Pleszewskiego Towarzystwa Upamiętniania Powstania Wielkopolskiego 1918/19 przy zbiorowej mogile poległych powstańców postawionej w 1923 roku.
Podczas walk powstańczych życie za Ojczyznę oddało szesnastu Pleszewian. Byli to: Władysław Andrzejewski (poległ pod Zmyśloną Ligocką), Jan Dzierla (poległ pod Zdunami), Jan Foterek (zmarł w Ostrowie Wlkp. z powodu ran), Stefan Grobelny (poległ pod Kochalnią), Jan Krzyżaniak (poległ pod Borowicą), Ludwik Liskowski (poległ pod Łomnicą), Tomasz Markiewicz (poległ pod Ligotą), Józef Matczak (poległ pod Rawiczem), Franciszek Mielcarek (poległ w Krotoszynie), Kazimierz Sopałowicz (poległ pod Zmyśloną Ligocką), Antoni Skorzybut (zmarł z powodu ran w Krotoszynie), Walenty Spalony (poległ pod Ligotą), Wacław Witczak (poległ pod Ligotą), Michał Zawieja (poległ pod Zmyśloną Ligocką) oraz Wacław Ziółkowski (zmarł z powodu ran w Kępnie).
Po zakończeniu działań w Wielkopolsce wielu mieszkańców powiatu pleszewskiego brało też udział w rewindykacji (odzyskaniu) Pomorza, w akcji plebiscytowej na Warmii i Mazurach, w wojnie polsko – bolszewickiej oraz w III Powstaniu Śląskim.
Informacje historyczne: Marcin Konieczny, konsultacja naukowa: Janusz Waliszewski
Fotografie pochodzą ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Pleszewie oraz prywatnych kolekcji Janusza Waliszewskiego oraz Michała Kaczmarka.
Pleszewskie kalendarium Powstania
1918
październik – Tajny Komitet Obywatelski w Pleszewie
3 listopada – rewolucja w Niemczech
9 listopada – detronizacja cesarza Wilhelma II
11 listopada – rozejm w Compiegne
– Utworzenie w koszarach Rady Żołnierskiej i w mieście Rady Robotniczej,
13 listopada – Połączona Rada Robotników i Żołnierzy przejmuje władzę w Pleszewie
– akcja p.por. Bociańskiego urlopująca niemieckich żołnierzy, przejęcie koszar i broni przez Polaków
28 listopada – Rada Ludowa w Pleszewie; jej zarząd:k s. K.Niesiołowski, A.Szenic, A. Suchocka, J.Melzer, S. Mocek
– L. Bociański formuje, z upoważnienia Rady Ludowej, Straż Obywatelską
koniec listopada – powstanie Służby Straży i Bezpieczeństwa, które pełnić miały funkcje strażnicze w garnizonach; w Pleszewie jej organizatorem jest L. Bociański. Są one zalążkiem powstańczych kompanii
początek grudnia – usunięcie niemieckiego landrata
15 grudnia – poufne spotkanie L. Bociańskiego z poznańskimi konspiratorami ppor. M. Paluchem i ppor. W. Zakrzewskim dotyczące pomocy Poznaniowi
26 grudnia – przyjazd do Poznania Ignacego Paderewskiego
27 grudnia – wybuch Powstania Wielkopolskiego, pleszewska kompania sierż. A. Kozłowicza jedzie wesprzeć powstańców w Poznaniu; jako ochotnicy dołączają ppor. F. Pamin i ppor. M. Ciążyński
1919
1 – 2 stycznia – kompania sierż. A. Kozłowicza bierze udział w wyzwalaniu Ostrowa Wielkopolskiego i wspólnie z kompanią ppor. F.Pamina, Krotoszyna
3 stycznia – Rada Ludowa w Pleszewie przejmuje pełnię władzy burmistrzem wybrano Stefana Karczewskiego starostą Artura Szenica
6 stycznia – Zawieszenie na pleszewskim ratuszu polskiego godła, odział pleszewski otrzymuje sztandar i nazwę Pleszewski Pułk Strzelców. Oddział liczy 500 żołnierzy zgrupowanych w trzech kompaniach
8 stycznia – wsparcie zagrożonego Ostrzeszowa przez I kompanię ppor. Feliksa Pamina
11 – 15 stycznia – zwycięskie walki I kompanii ppor. Feliksa Pamina w Ostrzeszowie, pod Kobylą Górą i Ligotą. Pleszewianie ponoszą pierwsze straty
17 stycznia – powrót I kompanii do Pleszewa
21 stycznia – w rejon Kobylej Góry przybywa II kompania sierż. Antoniego Kozłowicza z zadaniem zabezpieczenia od tej strony Ostrzeszowa.
29 stycznia – II kompania sierż. Antoniego Kozłowicza została zluzowana przez I kompanię ppor. Pamina, która na pozycjach w tym rejonie skutecznie ściera się z niemieckimi patrolami i oddziałami atakującymi ludność cywilną.
3 – 4 lutego – pierwsza bitwa o Rawicz zakończona porażką powstańców. Odcinek wzmocniony zostaje czterema kompaniami w tym II kompanią pleszewską sierż. Antoniego Kozłowicza
5 – 7 lutego – druga bitwa o Rawicz; rannego sierż. Kozłowicza zastąpił sierż. Stanisław Witkowski. Pleszewianie z innymi oddziałami powstańczymi zajmują Sarnówko i Sarnowę i samorzutnie uderzają na Szymanowo gdzie omyłkowo zostają ostrzelani przez kompanię górecką i zmuszeni do wycofania się. Kontratak niemiecki wsparty przez pociąg pancerny, wypiera powstańców z zajętych terenów . Niemców powstrzymała III kompania jarocińska pod Miejską Górką. 8 lutego II kompania pleszewska zostaje wycofana spod Rawicza i wraca do Pleszew
7 – 9 lutego walki III kompanii pleszewskiej ppor. Michala Ciążyńskiego w rejonie Krotoszyna, Zdun i Chachalni. Do 21 lutego kompania pozostaje na placówce w Perzycach
16 lutego – rozejm w Trewirze; Armia Wielkopolska zostaje uznana za wojska sojusznicze ententy
7 marca – atak Niemców na Zmyśloną Ligocką odparty przez I kompanię ppor. Pamina. Niemcy wyznaczają nagrodę w wysokości 15 tyś. marek za głowę ppor. Feliksa Pamina
17 marca – powrót I kompanii ppor. Feliksa Pamina do Pleszewa
23 marca – cały batalion pleszewski. liczący ok. ośmiuset żołnierzy, zostaje przeniesiony w rejon Krotoszyna gdzie dowództwo odcinka przejmuje ppor. Ludwik Bociański
koniec marca – utworzenie 8 Pułku Strzelców Wielkopolskich w Krotoszynie pod dowództwem ppor. Ludwika Bociańskiego. W jego skład weszły bataliony: pleszewski, średzki i zapasowy ostrowski. Pułk zajmuje linię Krotoszyn – Jutrosin – Rawicz – Odolanów. Na tym odcinku pułk stoczył swoją ostatnią walkę w powstaniu pod Chachalnią.
Opracowanie kalendarium: Janusz Waliszewski
